آشنایی با حق کپی رایت در ایران و ضمانت اجرای نقض آن
افرادی که آثار هنری یا ادبی تولید می‌کنند، صرفاً داشتن حق مالکیت فکری برای آنها کافی نیست. این افراد نیازمند حق ضمانت اجرا برای حمایت از حقوق ادبی و هنری خود هستند.
این حق که به عنوان حق کپی رایت شناخته می‌شود، موجب تقویت حفاظت از حقوق خالقان آثار خواهد شد.
در نظام حقوقی ایران، یک قانون جامع و یکپارچه برای مجازات نقض‌کنندگان آثار ادبی و هنری وجود ندارد و این موضوع در قوانین متعددی مورد اشاره قرار گرفته است.
با این حال، لایحه‌ای به نام لایحه حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری تهیه شده که به صورت متمرکز به موضوع ضمانت اجرای نقض این حقوق پرداخته است، اما این لایحه هنوز به تصویب نرسیده است.
همچنین، باید ذکر کرد که از آنجا که ایران به هیچ یک از کنوانسیون‌های بین‌المللی مربوط به حق مولف و مخترع و همچنین توافقنامه ترپیس ملحق نشده، آثار تولیدی افراد مقیم ایران در خارج از کشور تحت پوشش حمایت قرار نمی‌گیرند.
در ادامه این مطلب، گروه وکلای وکیل مال قصد دارد به بررسی کپی رایت و ضمانت اجرای نقض آن بپردازد و اطلاعات مفیدی را در اختیار شما قرار دهد. بنابراین، توصیه می‌شود که این مقاله را تا پایان مطالعه کرده و نظرات خود را با ما در میان بگذارید.
قانون کپی رایت چیست؟
یکی از اصول اساسی در حمایت از حقوق خالقان آثار ادبی و هنری، قانون حق تکثیر (کپی رایت) است.
این قانون به ما کمک می‌کند تا به آثار ادبی و هنری ارزش بگذاریم و برای تلاشی که پدیدآورندگان در خلق آنها انجام داده‌اند، قدردانی کنیم.
قانون حق تکثیر شامل موارد زیر است:
– انتشار
– تولید مثل
– اقتباس در شیوه‌ی بیان
– الگوبرداری
– پخش
– تولید مجدد اثر
– نمایش عمومی اثر
فقط خود خالق اثر مجاز است از این حقوق بهره‌برداری کند و هیچ‌کس دیگری حق ندارد بدون اجازه او از این حقوق استفاده کند. نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که یک اثر زمانی تحت حمایت قانون حق تکثیر قرار می‌گیرد که به‌طور رسمی وجود داشته باشد یا ثبت شده باشد.
معمولاً آثاری نظیر کتاب‌ها، آثار صوتی و تصویری، نقاشی‌ها، موسیقی، شعر، ساختمان‌ها، عکس‌ها، و آثار فنی تحت پوشش این قانون قرار می‌گیرند. البته حمایت قانون حق تکثیر به این موارد محدود نمی‌شود.
شاید شما نیز در شبکه اجتماعی اینستاگرام دیده باشید که اگر موسیقی یا اثر هنری که تحت حمایت قانون حق تکثیر است را منتشر کنید، آن محتوا حذف خواهد شد. بنابراین، افراد اجازه ندارند بدون کسب اجازه، آثار ادبی یا هنری دیگران را در صفحات خود به نمایش بگذارند.
قانون کپی رایت در دنیا و حمایت جهانی از یک اثر
هیچ قانونی وجود ندارد که بتواند از یک اثر ادبی یا هنری در سطح جهانی حفاظت کند و هر اثر تنها در کشورهایی قابل حمایت است که آن کشورها در کنوانسیون‌های مرتبط عضویت داشته باشند و در صورت نقض، مجازات شوند.
به عنوان نمونه، تا پیش از ایجاد کنوانسیون “برن”، آثار ادبی و هنری فقط در کشور تولیدکننده خود مورد حفاظت قرار می‌گرفتند. اما پس از تصویب این کنوانسیون، آثار تولید شده در تمامی کشورهای عضو این پیمان از حمایت برخوردار شدند.
حامد امیری توضیح می‌دهد که برای آنکه کشورهای عضو بتوانند از یک اثر حمایت کنند، لازم است شرایط خاصی فراهم باشد. شرایط اصلی برای حمایت از آثار هنری شامل این است که خالق اثر باید تابع یکی از کشورهای عضو کنوانسیون “برن” باشد، یا اثر خود را برای نخستین بار در یکی از آن کشورها منتشر کرده باشد، و یا اینکه در یکی از این کشورها سکونت داشته باشد.
از این رو، کشورهای عضو کنوانسیون “برن” موظفند آثاری را که توسط پدیدآورندگان خودشان خلق شده‌اند، مانند آثار داخلی خود محترم بشمارند. به عنوان مثال، اگر یک اثر متعلق به نویسنده‌ای فرانسوی به صورت غیرقانونی در انگلستان کپی شود، این کشور باید از حقوق آن نویسنده به همان شیوه‌ای که از حقوق یک نویسنده داخلی خود حمایت می‌کند، دفاع نماید.
در حال حاضر، حدود ۹۰ درصد کشورهای دنیا، معادل ۱۶۵ کشور، به این کنوانسیون پیوسته‌اند و مدت زمان حمایت از آثار هر شخص تا ۵۰ سال پس از فوت او ادامه خواهد داشت. شایان ذکر است که کنوانسیون “برن” بارها مورد بازنگری قرار گرفته و در نهایت سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) مسئولیت مدیریت آن را بر عهده گرفته است.
به همین دلیل، همانطور که در ابتدا اشاره شد، کشور ما عضو این کنوانسیون نیست و به همین دلیل آثار هنرمندان ایرانی در خارج از مرزهای کشور حمایت نمی‌شود.
کدام کشورها قانون کپی رایت ندارند و آن را نقض می کنند؟
در متن قبلی اشاره کردیم که ۹۰ درصد کشورها در جهان به کنوانسیون حقوق کپی رایت پیوسته‌اند، اما ۱۰ درصد باقی‌مانده هنوز به این توافق نپیوسته و به نقض قوانین مرتبط با آن ادامه می‌دهند. کشورهای مذکور به شرح زیر هستند:
• تاجیکستان، اندونزی، کویت، فیلیپین، کره جنوبی، عربستان سعودی، پاکستان، تایوان، ازبکستان، مالزی و ایران
• اکوادور، برزیل، کانادا، کلمبیا، مکزیک، پرو، کاستاریکا و جمهوری دومنیکن
• مجارستان، بلاروس، ایتالیا، بلایز، بولیوی، لهستان، گواتمالا، جامائیکا، لیتوانی، ویتنام، پاراگوئه و رومانی
حق کپی رایت در ایران
آیا نقض قانون کپی رایت در ایران ضمانت اجرا دارد؟
در آغاز این مقاله، به طور مختصر اشاره کردیم که در زمینه قانون حق تکثیر و ضمانت‌های مربوط به نقض آن، نظام منسجم و واحدی نداریم. لایحه‌ای در این خصوص تهیه شده، اما متأسفانه هنوز به تصویب نرسیده است.
در ایران، متأسفانه قانونی برای حمایت از حق تکثیر در حوزه موسیقی یا نرم‌افزار وجود ندارد. این کمبود سبب می‌شود که تلاش‌های هنرمندان و سازندگان این آثار بی‌ثمر بماند، چرا که بسیاری از نرم‌افزارها و آهنگ‌ها به صورت رایگان در دسترس عموم قرار می‌گیرد.
در سال‌های اخیر، حتی قانون حق تکثیر برای فیلم‌های سینمایی نیز وجود نداشت و دستفروش‌های زیادی به فروش فیلم‌ها با قیمت‌های پایین مشغول بودند. هرچند که امروزه هنوز افرادی هستند که به حقوق کپی‌رایت احترام نمی‌گذارند و فیلم‌های سینمایی را به صورت رایگان در کانال‌های تلگرامی خود برای دانلود عموم قرار می‌دهند.
قوانین مرتبط با حمایت از آثار پدیدآورندگان و ضمانت اجرای نقض حقوق آنها
الف) قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان
ماده ۲۳: «هر فردی که به نام خود یا به نمایندگی از پدیدآورنده، بدون کسب اجازه، تمامی یا بخشی از اثر تحت حمایت این قانون را منتشر، پخش یا عرضه کند، به حبس تأدیبی به مدت شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.»
ماده ۲۴: «هر شخصی که بدون اجازه، ترجمه‌ای را به نام خود یا شخص دیگری چاپ، منتشر یا پخش کند، به حبس تأدیبی از سه ماه تا یک سال محکوم خواهد گردید.»
ماده ۲۸: «چنانچه متخلف از این قانون یک شخص حقوقی باشد، علاوه بر پیگرد قانونی شخص حقیقی مسئول که اقدام مجرمانه ناشی از تصمیم او بوده، خسارات شاکی خصوصی از دارایی‌های شخص حقوقی جبران خواهد شد و اگر اموال شخص حقوقی به تنهایی کافی نباشد، مابه‌التفاوت از دارایی‌های مرتکب جرم تأمین خواهد شد.»
ماده ۲۹: «مراجع قضایی می‌توانند در حین بررسی شکایت شاکی خصوصی، دستورات لازم جهت جلوگیری از انتشار، پخش و عرضه آثار مورد شکایت را به ضابطین دادگستری صادر کنند.»
ب) قانون نحوه مجازات اشخاص فعال
طبق قانون مربوط به مجازات افرادی که در حوزه سمعی و بصری به طور غیرمجاز فعالیت می‌کنند (تصویب شده در سال ۱۳۸۶)، یکی از موارد نقض حقوق کپی رایت این است که آثار مجاز بدون اجازه، تکثیر شوند به گونه‌ای که حق مالک اثر آسیب ببیند. در صورت وقوع این تخلف، جریمه مالی بین ۲ تا ۲۰ میلیون تومان تعیین شده است.
ج) قانون حمایت از پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای
در چارچوب قانون حمایت از پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای، حقوق مالی و معنوی این افراد به طور ویژه محافظت می‌شود. بر اساس این قانون، حقوق مربوط به نشر، توزیع، نمایش و استفاده از نرم‌افزارها به شکل انحصاری متعلق به صاحب اثر یا پدیدآورنده آن است.
ماده ۱۳ این قانون تصریح می‌کند که در صورت نقض حق کپی‌رایت نرم‌افزارهای رایانه‌ای، فرد خاطی به منظور جبران خسارت وارده به شخص آسیب‌دیده، به حبس از ۹۱ روز تا ۶ ماه و پرداخت جریمه نقدی بین ۱۰ تا ۵۰ میلیون تومان محکوم خواهد شد.
نتیجه گیری
در سیستم حقوقی ایران، هیچ قانون خاصی تحت عنوان قانون کپی رایت وجود ندارد و مقررات مرتبط با آن و مجازات‌های نقض این قوانین در متون قانونی مختلف پراکنده شده‌اند.
به‌طور کلی، سال‌هاست که تلاش‌هایی برای محافظت از حقوق خالقان آثار و حمایت از منافع آنها صورت می‌گیرد و این حقوق به‌طور رسمی مورد شناسایی قرار گرفته و با متخلفان جدی برخورد می‌شود.